Phỏng vấn triết gia đương đại Byung-Chul Han.
(Byung - Chul Han sinh năm 1959 tại Seoul, Hàn Quốc, quốc tịch
Đức, Thụy Sỹ.
Ông là giáo sư trường Đại học Nghệ thuật Berlin).
&
Ông được coi là ngôi sao đang lên trên bầu trời triết học thế
giới, người chỉ với vài câu có thể lật nhào những cấu trúc nâng đỡ sự tồn tại
hàng ngày của chúng ta. Chính vì lý do ấy, ông vừa được ngưỡng mộ vừa bị tấn
công. Dưới đây là một cuộc đối thoại với triết gia Byung-Chun Han ở Berlin.
Byung-Chun Han đã gợi ý Café Liebling ở Prenzlauer Berg là nơi
chúng tôi gặp nhau. Vị triết gia kín tiếng này là giáo sư ở Đại học Nghệ Thuật
Berlin (Universität der Künste Berlin) và đã gây chấn động với những cuốn sách
về Xã hội Mệt Mỏi và Xã hội Trong Suốt. Ông thường tránh các cuộc phỏng vấn.
Đã 10 phút quá giờ hẹn. Chúng tôi đang nghĩ bụng liệu ổng có cho
mình leo cây hay không, thì ông đạp xe đến. Ông ngồi xuống và gọi một chai
coke.
--
ZEIT Wissen (ZW): Ông vừa từ đâu đến thế?
Byung-Chul Han: Từ bàn viết của tôi, như mọi
khi.
ZW: Ông đang làm gì?
Han: Tôi đang viết một cuốn sách mới về cái đẹp. Tôi quyết định
viết nó sau khi đọc một bài phỏng vấn Botho Strauss. Khi được hỏi ông nhớ điều
gì, Botho Strauss đã trả lời: “cái đẹp”. Ông ấy không nói thêm gì khác – chỉ
đơn giản là “Tôi nhớ cái đẹp”, và tôi hiểu. Thế rồi tôi nghĩ, tôi sẽ viết một
cuốn sách về cái đẹp.
ZW: Vậy là ông đang suy nghĩ về cái đẹp. Quá trình suy nghĩ ấy
trông như thế nào?
Han: Suy nghĩ bao hàm việc nhận thức về những điểm giống nhau. Tôi
thường thấy rằng mình đột ngột nhận ra các điểm tương đồng giữa các sự kiện,
giữa sự kiện đang diễn ra và một sự kiện trong quá khứ, hoặc giữa các điều đang
xảy ra cùng một lúc. Tôi theo đuổi các mối quan hệ này.
ZW: Và ông nghĩ cái đẹp là
gì?
Han: Tôi nhận thấy một mối
nối giữa những điều khác nhau đang diễn ra hoặc đang phổ biến ngày nay. Ví dụ
như, triệt lông kiểu Brazil (Brazilian waxing), điêu khắc của Jeff Koons và
iPhone.
ZW: Ông đang so sánh việc
tẩy lông trên cơ thể với một cái điện thoại thông minh và một nghệ sĩ?
Han: Khá dễ để thấy điểm
chung: đó là sự trơn nhẵn. Sự trơn nhẵn này là đặc tính nổi bật của thời đại
ngày nay của chúng ta. Bạn có biết G Flex, chiếc điện thoại thông minh của LG
không? Nó có một lớp phủ đặc biệt: nếu nó bị dính các vết xước, chúng sẽ tự
biến mất sau một thời gian ngắn, tức là nó có một lớp vỏ tự lành, gần như một
lớp da hữu cơ. Điều này có nghĩa là cái smartphone luôn giữ được sự nhẵn bóng.
Tôi tự hỏi mình, tại sao một vài vết xước lại quan trọng đến thế đối với một đồ
vật? Toàn bộ nỗ lực cho một bề mặt nhẵn bóng này là do đâu? Và từ đó chúng ta
có một mối nối giữa cái smartphone nhẵn bóng, làn da nhẵn nhụi và tình yêu.
--
Niels Boeing và Andreas Lebert đã dự đoán rằng thế giới quan của
triết gia Byung-Chul Han sẽ đưa họ vào một tâm trạng nặng nề, nhưng sau bốn giờ
đối thoại, không khí (cuộc phỏng vấn) thậm chí còn có sự hồ hởi phấn khích. Có
lẽ đây chính là bằng chứng cho lý thuyết của Han rằng việc dư thừa sự tích cực
(excess of positivity) mới chính là lý do chủ yếu dẫn tới phiền muộn.
--
ZW: Tình yêu ư? Xin hãy
làm rõ.
Han: Bề mặt nhẵn bóng trên
một cái smartphone là một lớp da không thể bị tổn thương, thủ tiêu toàn bộ các
vết thương. Và chẳng phải đúng là trong tình yêu ngày nay, chúng ta cũng tránh
né các tổn thương? Chúng ta không muốn mình trở nên mong manh, chúng ta né việc
làm đau và bị làm đau theo mọi cách. Tình yêu đòi hỏi nhiều cam kết, nhưng
chúng ta tránh né cam kết này, bởi vì chúng dẫn tới tổn thương. Chúng ta tránh
né đam mê, bởi rơi vào tình yêu thật quá sức đau đớn.
“Falling in love”, hay như người Pháp nói, “tomber amoureux”,
không còn được cho phép nữa. Sự rơi này quá tiêu cực, thực sự là một vết thương
cần phải được tránh đi. Tôi còn thấy một mối nối đến một ý tưởng khác nữa…
Chúng ta đang sống trong thời đại “Like”. Không hề có nút
“Dislike” trên Facebook, chỉ có nút “Like”, và nút “Like” này làm tăng tốc
truyền thông, trong khi “Dislike” làm chậm lại quá trình ấy. Tương tự, bị làm
đau làm chậm quá trình đối thoại. Ngày nay ngay cả nghệ thuật cũng không muốn
làm đau ai nữa. Trong các tác phẩm điêu khắc của Jeff Koons, không hề có các
vết thương, không đổ vỡ, không sứt mẻ, không đứt gãy, không cạnh sắc, thậm chí
không cả những vết sẹo. Mọi thứ đều chảy trôi trong một dòng chuyển tiếp mềm
mại, mượt mà. Mọi thứ có vẻ như đều đã được bo tròn, đánh bóng, làm mịn – nghệ
thuật của Jeff Koons chính là các bề mặt nhẵn bóng. Ngày nay một nền văn hóa
của sự đáng yêu (a culture of likability) đang nổi lên. Tôi cũng có thể nhìn
thấy nó trong chính trị nữa.
ZW: Ý ông là cả chính trị
cũng nhẵn bóng?
Han: Các chính trị gia cũng tránh né mọi loại cam kết. Điều đang
nở rộ là kiểu chính trị lấy lòng. Chính trị gia nào tiêu biểu cho kiểu này? Có
lẽ là Angela Merkel. Đó là lý do tại sao bà ấy lại được lòng dân đến vậy. Bà ấy
rõ ràng không có một sự tin chắc hay một tầm nhìn cụ thể nào. Bà ấy theo dõi
sát sao quan điểm của đại chúng, và khi nó thay đổi, bà ấy cũng thay đổi luôn
góc nhìn của mình. Sau thảm họa hạt nhân ở Fukushima, bà ấy đột nhiên chống lại
điện hạt nhân. Bạn có thể nói rằng bà ấy trơn như lươn. Vì thế ngày nay chúng
ta đang thực sự phải đối phó với nền chính trị trơn nhẵn.
Có một mối nối thú vị giữa làn da nhẵn nhụi, nghệ thuật nhẵn
bóng và chính trị trơn nhẵn. Theo nghĩa rõ ràng, hành động chính trị đòi hỏi
tầm nhìn và sự cam kết. Nó phải có khả năng gây tổn thương. Nhưng nền chính trị
nhẵn nhụi ngày nay không làm việc đó. Không chỉ Angela Merkel, mà không một
chính trị gia nào có khả năng làm việc đó. Họ chỉ là những tay sai đáng mến của
hệ thống. Họ sửa chữa những chỗ hư hỏng của hệ thống, và làm vậy trong ảo tưởng
rằng không có phương án thay thế nào khác. Nhưng chính trị phải đưa ra các
phương án thay thế, nếu không nó chả khác gì một nền độc tài. Ngày nay, chúng
ta đang sống trong nền độc tài của chủ nghĩa tân tự do (neoliberalism). Trong
chủ nghĩa tân tự do, mọi người đều là một kẻ đang tự kinh doanh chính mình. Ở
thời của Marx, chủ nghĩa tư bản có một cấu trúc vận hành hoàn toàn khác. Nền
kinh tế bao gồm các chủ nhà máy và các công nhân, và không công nhân nào lại là
một ông chủ của chính mính. Có một sự bóc lột từ bên ngoài. Ngày nay, chúng ta
bóc lột chính mình – tôi bóc lột chính tôi trong ảo tưởng rằng tôi đang biểu
đạt bản thân.
--
TỰ DO LÀ CỰC BÊN KIA CỦA
CƯỠNG ÉP
ZW: Khái niệm Tân Tự do
vì thế thường được coi là khái niệm khiêu khích cánh tả.
Han: Điều đó không đúng.
Chủ nghĩa tân tự do mô tả trạng thái xã hội hiện thời rất chuẩn xác, bởi vì nó
tập trung vào bóc lột tự do. Hệ thống nỗ lực để tăng năng suất, và vì thế nó
chuyển đổi từ bóc lột người khác sang bóc lột bản thân, bởi vì việc này tạo ra
hiệu quả và năng suất cao hơn, tất cả đều diễn ra bên dưới vỏ bọc của tự do.
ZW: Lối phân tích của ông
không làm yên lòng chút nào hết. Chúng ta bóc lột chính mình, chúng ta không
dám mạo hiểm gì cả, trong cả tình yêu lẫn chính trị, và chúng ta không muốn bị
tổn thương hay làm tổn thương.
Han: Tôi rất tiếc, nhưng đó
là thực tế.
ZW: Vậy làm thế nào một cá
nhân trong xã hội này có thể tìm thấy tự do – liệu chúng ta có nên tận tâm hơn
với các lý tưởng của mình?
Han: Hệ thống làm việc đó
trở nên khó khăn. Chúng ta thậm chí không biết là mình muốn gì. Những nhu cầu
mà tôi tưởng là nhu cầu của tôi, nhưng thực sự không phải nhu cầu của tôi. Hãy lấy ví dụ
trường hợp Primark – cửa hàng áo quần giảm giá. Người ta sắp xếp để đi xe chung
với nhau vì không phải ở thành phố nào cũng có Primark. Rồi người ta đến và gần
như càn quét cái cửa hàng. Có một bài báo gần đây về một cô gái: khi cô nghe
rằng Primark sắp mở một cửa hàng gần C&A trong khu Alexanderplatz (Berlin),
cô đã hét lên trong sung sướng mà rằng, nếu có một cửa hàng Primark ở đây thì
đời tôi thật sự hoàn hảo. Cuộc đời ấy có thật sự hoàn hảo với cô không, hay đó
chỉ là một ảo tưởng tạo ra bởi văn hóa tiêu dùng? Hãy nhìn chính xác vào điều
đang diễn ra ở đây. Các cô gái mua hàng trăm cái váy, mỗi cái váy giá khoảng 5
euros – vốn tự nó đã là một điều điên rồ, bởi vì người ta chết vì những cái váy
này ở Bangladesh nếu cái nhà máy sụp đổ. Những cô gái này mua hàng trăm cái
váy, nhưng họ gần như chẳng mặc chúng. Các anh có biết họ làm gì với chúng
không?
ZW: Họ khoe chúng trên
Youtube trong các Haul Videos (1).
Han: Chính xác, họ quảng cáo chúng! Họ làm hàng đống videos
trong đó họ ướm thử các quần áo họ mua và chơi trò đóng vai người mẫu. Mỗi
Youtube video được xem bởi nửa triệu người. Những kẻ tiêu thụ mua quần áo và
những đồ dùng khác, nhưng không dùng chúng mà đem quảng cáo chúng, những quảng
cáo này lại tiếp tục kích thích tiêu thụ. Nói một cách khác, đây chính là sự
tiêu thụ thuần túy và nó cắt đứt hoàn toàn với việc sử dụng các đồ vật. Các
công ty đã chuyển giao phần quảng cáo cho người tiêu dùng. Chính họ không còn
quảng cáo nữa. Đó là một hệ thống hoàn hảo.
ZW: Liệu chúng ta có nên
phản đối việc ấy không?
Han: Tại sao tôi nên phản đối nếu Primark đến và làm cuộc đời
tôi thành hoàn hảo?
ZW: “Tự do sẽ rất ngắn
ngủi” (Freedom will have been an episode), ông viết trong cuốn sách mới
Phychopolitik như vậy. Tại sao?
Han: Tự do là cực bên kia
của sự cưỡng ép. Nếu tiềm thức của anh coi sự cưỡng ép mà anh phải tuân theo là
tự do, thì đó chính là sự cáo chung của tự do. Đó là lý do tại sao chúng ta
đang ở trong một cuộc khủng hoảng. Cuộc khủng hoảng tự do nằm ở chỗ chúng ta
coi cưỡng ép là tự do, vì thế không có một sự phản kháng nào khả dĩ cả. Nếu anh
ép buộc tôi phải làm gì đó, thì tôi còn có thể chống lại lực ép từ bên ngoài
này. Nhưng nếu không có một đối thủ nào đang thúc giục tôi phải làm gì, thì
không thể có sự phản kháng. Đó là lý do tại sao tôi chọn lời đề từ cho cuốn
sách của tôi là: “hãy bảo vệ tôi khỏi điều tôi muốn”, một câu nói được làm cho
nổi tiếng bởi nghệ sĩ Jenny Holzer.
ZW: Vậy chúng ta cần phải
bảo vệ chúng ta khỏi chính mình?
Han: Nếu một hệ thống tấn công tự do của tôi, thế thì tôi phải
kháng cự. Điều xảo quyệt ở đây là hệ thống ngày nay không hề tấn công tự do, mà
dùng nó làm công cụ. Ví dụ: khi có một cuộc điều tra dân số vào những năm 80,
đã có những cuộc biểu tình. Thậm chí có cả một văn phòng chính phủ bị đánh bom.
Người ta đổ xuống đường bởi vì họ có một kẻ thù trong chính quyền muốn chiếm
lấy thông tin của họ mà không được họ đồng ý. Ngày nay, chúng ta đang cung cấp
thông tin về mình nhiều hơn bao giờ hết. Tại sao không có cuộc biểu tình nào?
Vì so với thời trước, chúng ta đang cảm thấy tự do. Ở thời điểm đó, người ta
cảm thấy tự do của họ bị tấn công và lấy bớt, đó là lý do họ đổ xuống đường.
Ngày nay, chúng ta cảm thấy tự do và cung cấp dữ liệu cá nhân một cách tự
nguyện.
ZW: Có lẽ vì smartphones
có thể giúp chúng ta đi tới những nơi chúng ta muốn. Chúng ta coi lợi ích lớn
hơn là thiệt hại.
Han: Có thể, nhưng xét về
cấu trúc, xã hội hiện nay không khác mấy so với thời phong kiến trung cổ. Chúng
ta là các nông nô. Các địa chủ phong kiến kỹ thuật số như Facebook trao cho
chúng ta đất và nói: hãy cày cấy nó, và ngươi sẽ có nó miễn phí. Và chúng ta
cày cấy như điên những thửa đất này. Vào cuối ngày, các địa chủ sẽ tới và lấy
phần thu hoạch. Đây chính là một hình thức bóc lột sự giao tiếp. Chúng ta giao
tiếp với nhau, và chúng ta cảm thấy tự do. Các địa chủ làm ra tiền từ sự giao
tiếp này, và lực lượng an ninh thì giám sát nó. Hệ thống này cực kỳ hiệu quả.
Không hề có các cuộc biểu tình phản đối nó, bởi vì chúng ta đang sống trong một
hệ thống bóc lột tự do.
--
XÃ HỘI SỐ NGÀY NAY KHÔNG
PHẢI LÀ MỘT XÃ HỘI PHI GIAI CẤP
ZW: Cá nhân ông đối phó
với tình huống này như thế nào?
Han: Giống như mọi người
khác, tất nhiên tôi cảm thấy khó chịu khi tôi không kết nối. Tôi cũng là một
nạn nhân. Thiếu tất cả những công cụ truyền thông số này, tôi không thể làm
được việc của mình, dù với tư cách giáo sư hay người viết. Tất cả mọi người đều
liên đới và vướng mắc.
ZW: Vai trò của Big Data
là gì?
Han: Một vai quan trọng, vì
Big Data không chỉ được dùng để giám sát, mà còn đặc biệt dùng cho việc kiểm
soát hành vi con người. Và nếu hành vi con người bị kiểm soát, nếu những quyết
định chúng ta đưa ra trong cảm giác tự do thực ra hoàn toàn bị thao túng, thế
thì tự do ý chí của chúng ta đang lâm nguy. Nói một cách khác, Big Data đe dọa
ý chí tự do của chúng ta.
ZW: Ông đã viết rằng Big
Data đã tạo nên một xã hội phân cấp mới.
Han: Xã hội số ngày nay
không phải là một xã hội phi giai cấp. Hãy thử lấy công ty dữ liệu Acxiom làm
ví dụ: họ phân chia con người thành các loại khác nhau. Loại thấp nhất được gọi
là “rác”. Acxiom buôn bán dữ liệu của khoảng 300 triệu công dân Mỹ, tức là gần
như toàn bộ dân số của họ. Ở thời điểm hiện tại (2014), công ty này biết về
công dân Mỹ rõ hơn FBI, thậm chí còn có thể rõ hơn NSA. Tại Acxiom, con người
được chia ra làm 70 loại, và họ được rao bán trong các ca-ta-lô như hàng bán
lẻ, và bạn có thể mua tùy theo nhu cầu. Những người tiêu dùng có giá thị trường
cao được xếp vào nhóm “Sao Băng”. Họ nằm trong độ tuổi 26 tới 45, năng động,
dậy sớm chạy bộ, không có con nhưng có thể đã kết hôn, và họ ăn vegan, thích du
lịch, xem Seinfeld trên TV. Đó là cách Big Data tạo ra một xã hội số phân cấp
mới.
ZW: Và ai nằm trong giai
cấp “rác”?
Han: Đó là nhóm những người
có điểm giá trị thấp. Họ không có tín dụng, chẳng hạn. Và thế là, cùng với
Panopticon (nhà tù tròn), nhà tù lý tưởng của Jeremy Bentham, chúng ta có thêm
thứ mà nhà xã hội học Zygmunt Bauman đã gọi là “ban-opticon”. Panopticon giám
sát các tù nhân bị nhốt trong hệ thống, trong khi ban-opticon là một thước đo
để xác định những kẻ đáng ruồng bỏ và tống khứ những người nằm ngoài hoặc thù
địch với hệ thống. Panopticon là phương pháp kinh điển để áp đặt kỷ luật, còn
ban-opticon là cách để bảo đảm cho an ninh và tính hiệu quả của hệ thống. Thật
thú vị là NSA và Acxiom đang cộng tác với nhau, một bên là mật vụ bên kia là
thị trường.
ZW: Liệu có khả năng giai
cấp “rác” sẽ chạm đến một khối lượng tới hạn, để rồi nó sẽ không còn bị kiểm
soát nữa?
Han: Không. Họ lẩn trốn, họ
xấu hổ, họ đang hưởng trợ cấp thất nghiệp, chẳng hạn. Họ thường xuyên bị làm
cho cảm thấy sợ hãi. Mức độ sợ hãi mà những người tìm việc ở đây đang phải trải
qua thật điên rồ. Họ bị nhốt lại trong ban-opticon, để họ không thể vượt thoát
được nhà ngục sợ hãi của họ. Tôi biết nhiều người tìm việc, họ bị đối xử như
với rác rưởi. Ngay tại Đức, một trong những nước giàu nhất thế giới, người ta
vẫn bị đối xử như cặn bã. Phẩm giá của họ đã bị tước mất. Tất nhiên những người
này không phản kháng, vì họ thấy xấu hổ. Họ tự buộc tội chính mình, thay vì
buộc xã hội phải chịu trách nhiệm, hoặc buộc tội xã hội. Không một hành động
chính trị nào có thể được tạo ra bởi giai cấp này.
ZW: Tệ thật. Những điều
này rồi sẽ kết thúc thế nào?
Han: Trong mọi trường hợp
nó không thể cứ tiếp tục như thế này, nếu không phải vì gì khác thì trước hết
bởi vì tài nguyên thiên nhiên là có hạn. Dầu mỏ chỉ còn đủ trữ lượng cho khoảng
50 năm nữa. Chúng ta đang sống trong ảo giác ngay tại nước Đức này. Khâu sản
xuất chúng ta đã thuê ngoài phần lớn. Trung Quốc đang sản xuất máy tính cá nhân
của chúng ta, quần áo của chúng ta, điện thoại di dộng của chúng ta. Nhưng Bắc
Kinh đang ngày càng sa mạc hóa, và bạn gần như không thở được ở đó vì khói bụi.
Khi tôi ở Hàn Quốc, tôi nhìn thấy những đám mây bụi vàng khè trôi tới tận
Seoul. Bạn buộc phải đeo khẩu trang nếu không muốn bụi mịn tàn phá phổi bạn.
Cái cách mà mọi thứ phát triển ở đó đang hết sức khủng khiếp. Ngay cả khi mọi
thứ vẫn tạm ổn thêm một thời gian nữa – thì đó là cái kiểu đời sống gì vậy? Hay
hãy nhìn vào những kẻ đang gắn lên người họ đủ loại cảm biến để đo huyết áp, đo
đường huyết và đo mỡ trong máu suốt ngày đêm, và đưa tất cả những dữ liệu này
lên internet! Nó gọi là tự theo dõi. Những người này đã thành zombies rồi, họ
là những con rối bị giật dây bởi những quyền lực bí ẩn, như Georg Büchner nói
trong Danton’s Death.
--
Ở thời điểm này cần phải kể ra rằng cuộc trò chuyện của chúng
tôi ở Café Liebling thường xuyên có nguy cơ bị sao nhãng. Có một loạt các nhạc
sĩ đường phố đến chơi ở gần bàn của chúng tôi mà, không hề cân nhắc, cứ dúi
nhạc cụ của họ tới quá gần thiết bị ghi âm và chơi nhạc say sưa: một người thổi
saxophone các bản hits của Glenn Miller, một người chơi accordion các giai điệu
từ Paris, và một đôi ca sĩ – người chơi ghi-ta với điệp khúc “Que Sera”. Nhưng
Byung-Chul Han nói với sự tập trung cao độ, bạn có thể gần như quan sát được
dòng suy nghĩ của ông dần hình thành cho tới khi tạo nên các câu, để rồi ông
xếp chúng lại một cách chuẩn xác. Trong những khoảnh khắc này, toàn bộ sự chú ý
của ông đặt vào dòng suy nghĩ ấy – chứ không phải vào những người mà ông đang
trình bày chúng. Phần biểu diễn cạnh bên cũng chẳng làm sao nhãng ông một chút
nào.
--
HẠNH PHÚC KHÔNG PHẢI LÀ
TRẠNG THÁI MÀ TÔI NHẮM TỚI
ZW: Giáo sư Han, ở Hàn
Quốc ban đầu ông theo học ngành luyện kim. Làm thế nào mà kỹ thuật viên kim
loại tương lai Byung-Chul Han lại trở thành một triết gia và một người lớn
tiếng phê bình hệ thống?
Han: Tôi vốn là dân mê kỹ
thuật. Hồi nhỏ, tôi khoái mày mò radios và các thiết bị điện máy trong nhà. Tôi
đã muốn học kỹ sư điện máy, nhưng rồi cuối cùng lại học luyện kim. Quả thực tôi
đã là một kỹ thuật viên hăng hái và rất thích mày mò.
ZW: Thế sao ông lại dừng?
Han: Bởi vì có lần khi tôi
đang thí nghiệm với hóa chất thì đã có một vụ nổ. Tôi vẫn còn mấy vết sẹo đây.
Tôi suýt chết, hoặc ít nhất cũng suýt bị mù.
ZW: Vụ đó xảy ra ở đâu?
Han: Ở quê tôi Seoul. Lúc
đó tôi đang là sinh viên. Ngày nào tôi cũng dành trọn thời gian để mày mò, xay
nghiền, hàn nối. Hộc tủ của tôi đầy những dây kim loại, máy đo và hóa chất. Tôi
đã gần như là một nhà giả kim. Luyện kim chính là giả kim thuật hiện đại. Nhưng
tôi đã ngừng vào cái ngày vụ nổ xảy ra. Tôi vẫn mày mò, nhưng không với dây kim
loại và các mối hàn sắt nữa. Thực ra suy nghĩ cũng là một cách mày mò. Và suy
nghĩ cũng có thể dẫn tới những vụ nổ. Suy nghĩ là hoạt động nguy hiểm nhất, có
lẽ còn nguy hiểm hơn cả bom nguyên tử. Nó có thể thay đổi thế giới. Đó là lý do
vì sao Lê-nin nói: “Học, học nữa, học mãi!”
ZW: Ông có muốn làm đau
người khác không?
Han: Không. Tôi chỉ cố gắng
miêu tả điều đang xảy ra. Thật khó để nhìn mọi việc một cách thấu đáo. Đó là lý
do tôi muốn nhìn thấy nhiều hơn – học cách quan sát tốt hơn. Tôi viết xuống
điều tôi thấy. Không. Tôi chỉ cố gắng miêu tả điều đang xảy ra. Thật khó để
nhìn mọi việc một cách thấu đáo. Có thể sách của tôi làm đau độc giả, bởi vì
tôi trình bày những điều mà người ta không muốn nhìn thấy. Chẳng phải tôi,
chẳng phải những phân tích của tôi tàn nhẫn, mà thế giới mà chúng ta đang sống
trong; nó tàn nhẫn, điên rồ và phi lý.
ZW: Ông có phải là một
người hạnh phúc không?
Han: Tôi không hỏi câu đó.
ZW: Ý ông là câu hỏi đó
không nên được hỏi?
Han: Nó thực là một câu hỏi
vô nghĩa. Hạnh phúc không phải là trạng thái mà tôi nhắm tới. Bạn cần phải định
nghĩa khái niệm ấy. Ý bạn là gì khi bạn nói đến hạnh phúc?
ZW: Đơn giản thôi: tôi
thích thú việc hiện hữu trong đời sống, tôi cảm thấy thế giới là nhà, tôi tận
hưởng thế giới, tôi ngủ ngon.
Han: Hãy bắt đầu với điều
cuối cùng. Tôi ngủ không ngon. Cách đây hai hôm, tại một hội nghị chuyên đề về
cuộc sống tốt đẹp với triết gia Wilhelm Schmidt, tôi mở đầu bằng một bản nhạc:
bản Goldberg Variations. Bach đã soạn bản Goldberg Variations cho một Bá Tước
bị chứng mất ngủ nặng. Tôi nhắc khán giả về câu đầu tiên trong cuốn Đi Tìm Thời
Gian Đã Mất của Marcel Proust. Bản tiếng Anh viết là: “For a long time, I went
to bed early.” Nhưng trong tiếng Pháp, câu ấy thực ra là “Longtemps je me suis
couché de bonne heure.” Bonheur là hạnh phúc. Vì thế bản dịch đúng phải là:
“Một thời gian dài, tôi đi ngủ trong hạnh phúc.” Tôi nói với khán giả của tôi
rằng ngủ ngon là một dấu hiệu của một cuộc sống tốt đẹp và hạnh phúc. Bản thân
tôi phải chịu đựng chứng mất ngủ.
ZW: Ông làm gì khi ông
không thể ngủ?
Han: Tôi làm gì được? Tôi
chỉ nằm đó thôi. Về phần kia: liệu tôi có thích việc hiện hữu trong thế giới
không? Làm sao mà bạn thích ở trong một thế giới giả được? Đó là điều không
thể, và vì thế, tôi không hạnh phúc. Tôi thường xuyên không hiểu thế giới. Nó
rất là phi lý đối với tôi. Tôi không thể hạnh phúc được trong sự phi lý và vô
nghĩa. Để hạnh phúc bạn cần rất nhiều ảo tưởng, tôi nghĩ vậy.
ZW: Ông thích tận hưởng…?
Han: Gì cơ?
ZW: Ông thích tận hưởng
điều gì?
Han: Tôi không thể tận
hưởng thế giới được.
ZW: Một miếng bánh ngọt
ngon lành thì sao?
Han: Tôi không ăn bánh
ngọt. Tôi cũng thích tận hưởng một bữa ăn ngon, nhưng thức ăn ở Berlin, và ở
Đức nói chung, là một vấn đề. Người Đức không có vẻ gì là thích thưởng thức đồ
ăn ngon. Có thể việc đó bắt nguồn từ Đạo Tin Lành, thái độ thù địch này đối với
các ham thích thuộc về giác quan. Ở Châu Á, thức ăn có một giá trị hoàn toàn
khác, một giá trị cao hơn rất nhiều. Người ta tiêu rất nhiều tiền vào nó, không
như ở Đức. Ở Nhật chẳng hạn: ẩm thực là cả một giáo phái, một hệ thống thẩm mỹ.
Đặc biệt là sự tươi ngon khó tin của nó! Mùi gạo thơm cũng có thể làm ai đó cảm
thấy hạnh phúc.
ZW: Nghe có vẻ như cũng có
chút đỉnh hạnh phúc đấy chứ. Ông đã sống ở Đức 30 năm. Ông đã chịu đựng nó như
thế nào?
Han: Tôi sẽ không gọi nó là chịu đựng. Tôi thích sống ở Đức. Tôi
thích sự yên tĩnh ở đây, thứ mà tôi sẽ không có ở Seoul. Tôi đặc biệt thích
tiếng Đức, cả những từ của nó. Những ai đọc sách của tôi hẳn sẽ thấy điều đó.
Tôi có một ngôn ngữ ở đây mà tôi có thể dùng rất tốt cho việc triết lý của
mình. Đúng, có những thứ làm tôi hạnh phúc. Không phải đồ ăn, nhưng các bản
nhạc của Bach chơi bởi Glenn Gould. Tôi thường nghe Bach nhiều giờ liền. Tôi
không biết là tôi có ở Đức lâu đến thế không nếu thiếu Bach, thiếu
Winterreisecủa Schubert, thiếu Dichterliebe của Schumann. Hồi tôi còn đang lấy
bằng triết học, tôi thường hát rất nhiều, đặc biệt là các bài hát của Schumann
và Schubert, và tôi cũng đã tham dự nhiều buổi học hát. Hát bản Winterreise
cùng với đàn piano là một điều thật tuyệt…
--
NGÔN NGỮ ĐANG BỊ LÃNG
QUÊN
ZW: Vậy là cũng có cái đẹp
đấy chứ! Nhưng ông lại rất dành nhiều thời gian để nói xấu thế giới.
Han: Có thể. Tôi đã thực sự
làm sinh viên của tôi tuyệt vọng, bởi vì tôi đã nói với họ tất cả những vấn đề
này trong các bài giảng của tôi. Hôm trước khi tôi nói trong bài giảng rằng hôm
nay chúng ta sẽ nghĩ về các giải pháp, vài người trong họ đã vỗ tay. Cuối cùng
thì ông ấy cũng giải thoát chúng ta khỏi sự tuyệt vọng này!
ZW: Đáng yêu quá. Các giải
pháp cũng là một chủ đề mà chúng tôi muốn thảo luận với ông.
Han: Tôi cũng đã muốn nghĩ
tới các giải pháp, nhưng rồi tôi lại chỉ miêu tả thêm các vấn đề.
ZW: Ồ weo. Thế còn những
vấn đề gì nữa?
Han: Ngày nay không còn
ngôn ngữ nữa – chỉ còn sự cạn lời và sự vô vọng. Ngôn ngữ đang bị lãng quên.
Ngược lại, có một tiếng ồn rất lớn, tiếng ồn trong giao tiếp và truyền thông,
và lại có một sự cạn lời vĩ đại, một sự cạn lời rất khác so với sự im lặng. Im
lặng mang tính hùng biện rất lớn. Im lặng có ngôn ngữ của nó. Sự bất động cũng
mang tính hùng biện có ngôn ngữ riêng. Nhưng tiếng ồn và sự cạn lời không có
ngôn ngữ. Chỉ có sự cạn lời, sự giao tiếp ồn ào, vốn là một vấn đề. Ngày nay,
thậm chí không có sự hiểu biết, chỉ có thông tin. Sự “biết” (knowing) hoàn toàn
khác so với thông tin (information).Ngày nay “sự hiểu biết” (knowledge) và “sự
thật” (truth) đã trở nên lỗi thời. Sự hiểu biết cũng có một cấu trúc thời gian
khác hẳn, nó trải từ quá khứ tới tương lai, trong khi tính tạm thời của thông
tin chỉ là hiện tại, ngay bây giờ. Sự hiểu biết cũng đến từ trải nghiệm nữa.
Một bậc thầy có sự hiểu biết. Ngày nay, chúng ta sống trong sự khủng khiếp của
tính amateur.
ZW: Ông nghĩ là điều gì
đang xảy ra với khoa học? Nó đang không tạo ra tri thức ư?
Han: Giới khoa học đã không
còn khảo sát bối cảnh xã hội của tri thức. Họ chỉ đang làm nghiên cứu thực
chứng (positive research). Mọi hiểu biết đều đặt trong một mối quan hệ quyền
lực, và các mối quan hệ quyền lực mới, các quyền hạn mới tạo ra tri thức mới,
đối thoại mới. Tri thức luôn được nhúng trong một cấu trúc quyền lực. Bạn có
thể chỉ làm nghiên cứu thực chứng mà không nhận ra lời nguyền của quyền lực này
vồ chụp lên bạn, và không hề liên hệ gì đến bối cảnh của tri thức. Sự ngẫm nghĩ
suy xét về bối cảnh này đã không còn được thực hiện nữa. Kể cả triết học cũng
đã trở thành một khoa học thực chứng. Nó không quy dẫn đến xã hội, mà chỉ quan
tâm đến chính nó. Nó trở nên hoàn toàn đui mù trước đời sống xã hội.
ZW: Ông đang nói đến toàn
bộ sinh hoạt hàn lâm ư?
Han: Ít hay nhiều, đúng
vậy. Điều đang xảy ra hiện tại chỉ là Khoa học Google (2), mà không có sự phản
biện thấu đáo về hành động của chúng ta. Ngành khoa học nhân văn nên tư duy
thật kỹ về hành động của họ, nhưng điều này đang không diễn ra. Nhiều nghiên
cứu về cảm xúc đang diễn ra, chẳng hạn. Tôi muốn hỏi một nhà khoa học đang làm
loại nghiên cứu này là: tại sao ông/bà lại làm điều này? Họ không nghĩ về hành
động của chính mình.
ZW: Theo ông thì nên làm
gì?
Han: Điều này liên quan đến
tính xã hội của các ngành khoa học nhân văn. Chúng ta cần phải hiểu rõ nền tảng
xã hội của nghiên cứu của chúng ta, bởi vì mọi tri thức đều được nhúng vào
trong các mối quan hệ quyền lực của hệ thống. Tại sao hiện nay các nghiên cứu
về cảm xúc lại đang được thực hiện nhiều đến thế? Có lẽ là vì cảm xúc đang được
coi là một nguồn lực sản xuất. Cảm xúc đang được dùng làm công cụ để kiểm soát.
Nếu anh tạo ảnh hưởng được lên cảm xúc, anh có thể kiểm soát và thao túng hành
vi của con người ở tầng tiềm thức.
ZW: Giờ thì ông đang nói
như một người tin vào thuyết âm mưu. Liệu có thể tạo ra một hệ thống tốt hơn
với nhiều trí thông minh hơn không?
Han: Trí thông minh
(intelligence) bắt nguồn từ chữ Latin intel (giữa) và legere (lựa ra, đọc
thấy), mang nghĩa phân biệt. Trí thông minh là hoạt động phân biệt bên trong
một hệ thống. Trí thông minh không thể tạo ra một hệ thống mới, một ngôn ngữ
mới. Tâm thức (3) hoàn toàn khác so với trí thông minh. Tôi không tin rằng máy
tính rất thông minh có thể sao chép được tâm thức con người (4). Bạn có thể
thiết kế một cái máy rất thông minh, nhưng tôi tin rằng máy móc sẽ không bao
giờ tạo ra ngôn ngữ mới, một thứ hoàn toàn khác biệt. Một cái máy không có tâm
thức (5). Chẳng máy nào có thể cho ra (output) nhiều hơn phần đưa vào (input).
Đây chính xác là điều kỳ diệu của sự sống, rằng nó có thể cho ra nhiều hơn phần
đưa vào, và có thể cho ra một thứ hoàn toàn khác so với những thứ đưa vào. Đó
là sự sống. Sự sống là tinh thần (6). Đó là điều khác biệt của nó so với một
cái máy. Nhưng sự sống này đang bị đe dọa vì mọi thứ đang được tự động hóa, khi
mọi thứ đều được điều khiển bởi thuật toán. Một cái máy-người bất tử, như hình
dung của nhà hậu nhân văn (posthumanist) Ray Kurzweil, không còn là một con
người nữa. Có thể cuối cùng chúng ta sẽ đạt được sự bất tử nhờ sự hỗ trợ của
công nghệ, nhưng chúng ta sẽ đánh mất sự sống. Chúng ta sẽ đạt được sự bất tử
bằng cái giá là sự sống.
-------
Ghi chú:
(1) “Haul video” là các video cá nhân quay lại trải nghiệm và
cảm nhận về những mặt hàng mà một người vừa mua (quần áo, thiết bị điện
tử…vv…).
(2) Ý tác giả là khoa học được tài trợ bởi tổ chức tư nhân, dẫn
về ý “cấu trúc quyền lực” phía trên.
(3), (4), (5), (6): Từ tiếng Đức dùng ở đây là “Geist”, có thể
mang nghĩa “tâm trí”, “tinh thần”, “cốt lõi” hoặc “linh hồn”.
TS. Ngu Ngu dịch từ tiếng Anh
----
Thực hiện bởi Niels Boeing và Andreas Lebert cho tạp chí ZEIT
Wissen (Tri thức Thời Đại) số 5, năm 2014. Bài gốc đăng ngày 7/9/2014 tại http://www.zeit.de/.../byung-chul-han.../komplettansicht
Bản dịch từ Đức ngữ sang Anh ngữ của Rebecca Darby, 11/2015 đăng
tại https://skorpionuk.wordpress.com/.../byung-chul-han.../...
